Sposób, w jaki mówimy o uczuciach. Analiza związków frazeologicznych.
Plan:
1. Pojęcie frazeologizmu
2. Właściwości emocji
2.1 Zmienność w czasie
2.2 Niezależność od ludzkiej woli
2.3 Zmienność intensywności emocji
2.3.1 Emocje porównywane do wody
2.3.2 Uczucia cechujące się dużą intensywnością- porównanie do ognia
2.3.3 Maksymalne natężenie emocji
3. Frazeologizmy, których komponentem jest rzeczownik serce
3.1 Stopień uzewnętrzniania uczuć
4. Znaczenie kauzacji we frazeologizmach, wyrażających uczucia
5. Wątroba i żółć jako komponenty frazeologizmów wyrażających negatywne uczucia
6. Nerwy jako komponenty frazeologizmów wyrażających negatywne uczucia
7. Zmiany fizyczne we frazeologizmach
7.1 Niecodzienne funkcjonowanie
7.2 Zaburzenia w funkcjonowaniu części ciała
7.3 Przerwa w funkcjonowaniu danej części organizmu
Frazeologizm
„ Ustabilizowany w danym języku związek wyrazowy, którego końcowe znaczenie nie wynika ze znaczeń poszczególnych jego członów; związek frazeologiczny; wyrażenie zleksykalizowane”
SJP
Właściwości emocji
1. Zmienność w czasie- czasowniki, konstrukcje fazowe
Czasownik o szerokiej łączliwości: ogarnąć, np. kogoś ogarnia złość, gniew, wściekłość, radość, tkliwość, litość itd.
Czasowniki mające znaczenie początku:
wpadać- wpadać w zdumienie, rozpacz, złość
popadać- popadać w smutek, apatię, melancholię, złość
(in Panik/ Wut/ Zorn geraten- wpadać w panikę/ złość/ gniew)
budzić się- w kimś budzi się skrucha, tkliwość, pogarda, żal
rodzić się- w kimś rodzi się wściekłość, rozgoryczenie, żal
Właściwości emocji
1. Zmienność w czasie
Czasownik o znacznie ograniczonej łączliwości: spływać, np. na kogoś spływa spokój
Czasowniki demonstrujące zmienność uczuć w czasie: mijać, przemijać, przechodzić, wygasać (vergehen, erlöschen), znikać, np. miłość wygasła.
Właściwości emocji
2. Niezależność od ludzkiej woli
2.1 Czasowniki jednomiejscowe, np. wybucha nieporozumienie, rodzi się uczucie
J-m platzt der Kragen (ugs.)- wybuchać gniewem, tracić panowanie
Schnell/ leicht in die Luft gehen (ugs.)- szybko, łatwo się denerwować, wybuchać
2.2 Czasowniki dwumiejscowe, np. radość ogarnia serce
Czasowniki podkreślające niezależność pojawienia się emocji od ludzkiej woli: nachodzić, napadać
Właściwości emocji
2. Niezależność od ludzkiej woli
Wpływ na dalszy przebieg emocji: czasowniki dążące do ograniczenia danego uczucia, wymagające jako podmiotu rzeczownika osobowego, np.
tłumić w sobie żal, irytację (Trauer , Verärgerung unterdrücken)
hamować gniew, wzburzenie;
przezwyciężać strach (Angst überwinden)
otrząsać się z apatii, smutku, przygnębienia
panować nad sobą- sich in der Gewalt haben
Beispiel: Die Nachricht hat mich sehr erschreckt, aber ich hatte mich in der Gewalt und lieβ mir nichts anmerken.
Właściwości emocji
3. Zmienność intensywności emocji
3.1 Zwiększenie natężenia emocji- czasowniki rosnąć, narastać, potęgować się, wzbierać, wzmagać się,
np. w kimś narasta wzruszenie ( j-n ergreift/ überkommt Rührung)
Konstrukcje kauzatywne, np. ktoś lub coś potęguje lub podsyca w kimś gniew (jds Zorn erregen)
Jds Zorn erregen
Właściwości emocji
3. Zmienność intensywności emocji
3.2 Zmniejszenie natężenia emocji- czasowniki słabnąć, opadać, maleć,
np. smutek, radość, gniew kogoś słabnie, maleje,
Beispiel: Sein Zorn hat gemildert – jego gniew zmalał
również czasowniki: wietrzeć, rozpływać się, topnieć, gasnąć, wygasać,
np. uraza topnieje, miłość wygasa (Liebe vergeht), gniew rozpływa się.
Zmienność natężenia emocji
Uczucie woda
przypływ wzruszenia
fala szczęścia, miłości, gniewu (die Welle des Glücks, Welle der Liebe, Welle des Zorns)
kogoś zalało szczęście
kogoś napełnia/ przepełnia radość, trwoga- ( j-n mit Freude, Furcht erfüllen)
tonąć w bólu, żalu, rozpaczy (im Leid, Trauer versinken)
Uczucia cechujące się dużą intensywnością
Uczucie ogień, płomień
epitety: gorące, płomienne, ogniste, palące uczucie
metafory dopełniaczowe: ogień miłości, płomień nienawiści
Czasowniki: gasnąć, wygasać, zdusić
Inne przykłady:
płonąć miłością, nienawiścią, zazdrością- (vor Liebe, Hass, Eifersucht glühen/ flammen)
płonąć ze wstydu (vor Scham rot werden)
pałać ku komuś miłością- (Liebe zu j-m entflammen)
w kimś płonie radość, namiętność, entuzjazm
kogoś pożera zazdrość, ciekawość – (vor Eifersucht, Neugier platzen)
Gefühle, die sich durch groβe Intensität charakterisieren
Das Gefühl Feuer, Flamme
Für etwas Feuer und Flamme sein- być entuzjastą czegoś, zapalić się do czegoś
Beispiel: Für den Handballsport war er immer Feuer und Flamme.
Feuer fangen- zakochać się zapałać miłością
Beispiel: Kaum hatte sie den Jungen gesehen, hatte sie auch schon Feuer gefangen.
Auf etwas brennen- czegoś gorąco pragnąć, pałać chęcią
Beispiel: Unsere Tochter ist 6 Jahre in Russland, nun brennen wir darauf, sie endlich wiederzusehen.
Feuer fangen
Maksymalne natężenie emocji
Gwałtowne działanie na obiekt, np. kimś miota gniew, strach (in Wut, Angst gepackt sein)
Działanie niszczące obiekt, np. kogoś zżera tęsknota, zazdrość, zawiść (vor Sehsucht, Eifersucht, Neid vergehen/ platzen), kogoś gryzie zazdrość; kogoś trawi ciekawość, niepokój, tęsknota.
Zmiana stanu: umierać z nudów (vor Langeweile sterben/ unkommen); strachu, tęsknoty (sich vor Sehnsucht verzehren), ciekawości, żalu; konać z tęsknoty, nudy (vor Eifersucht, Langeweile sterben); mdleć ze szczęścia, z rozkoszy (vor Glück, vor Wonne ohnmächtig werden)
Frazeologizmy, których komponentem jest rzeczownik serce
Konstrukcje, oznaczające trwałe dyspozycje uczuciowe, np. mieć serce (złote, dobre, gorące, lwie, zajęcze, kamienne, jak kamień itd.).
Das Herz auf dem rechten Fleck haben (ugs.)- mieć serce, być ludzkim (być wyrozumiałym, współczującym człowiekiem)
Beispiel: Sie ist nicht auβergewönlich begabt, aber sie hat das Herz auf dem rechten Fleck und wird sicher Erfolg haben.
Frazeologizmy, których komponentem jest rzeczownik serce:
Aktualne stany emocjonalne danej osoby komuś jest jakoś na sercu, ktoś ma coś na sercu, komuś leży coś na sercu
Etwas auf dem Herzen haben- mieć coś na sercu
Beispiel: Warum bist du so bedrückt? Komm einmal her und sage mir, was du auf dem Herzen hast.
J-m am Herzen liegen- coś leży komuś na sercu (coś jest dla kogoś ważne)
Beispiel: Seine unbedachte Äuβerung hat meine Tochter sehr traurig gestimmt und es liegt mir sehr am Herzen, dass Sie deswegen nochmals mit ihr sprechen.
Frazeologizmy, których komponentem jest rzeczownik serce
Konstrukcje wyrażające pozytywne uczucia:
ktoś, lub coś chwycił, chwyciło kogoś za serce; ktoś, coś ujął, ujęło kogoś za serce; ktoś przypadł komuś do serca; ktoś podbił czyjeś serce.
J-m ins Herz schlieβen- przypaść komuś do serca, pokochać kogoś
Beispiel: Der Opa hat seinen ältesten Enkel besonders ins Herz geschlossen.
J-m ans Herz gewachsen sein- polubić, przywiązać się
Beispiel: Die alten Möbel sind mir so ans Herz gewachsen, dass ich sie nicht weggeben will.
J-m sein Herz schenken
Stopień uzewnętrzniania uczuć
Trudno dostępne poznaniu uczucia zajmują dno serca, np.
coś kryje się na dnie serca; w głębi serca kocha, nienawidzi, podziwia.
Im Grunde des Herzens/ in tiefster Seele- w głębi serca/ duszy
Chęć, by druga osoba poznała nasze uczucia otwierać przed kimś serce
J-m sein Herz ausschütteln- otworzyć, odkryć komuś/ przed kimś serce, zwierzyć się
Seinem Herz Luft machen (ugs.)- ulżyć swemu sercu; powiedzieć, co komuś leży na wątrobie
Znaczenie kauzacji we frazeologizmach wyrażających uczucia
ktoś lub coś budzi/ wzbudza/ roznieca/ rozpala coś w sercu kogoś
j- m Furcht einflöβen- wzbudzać w kimś strach
j- m Vertrauen einflöβen- wzbudzać w kimś zaufanie
bei j- m Interesse wecken- wzbudzać zainteresowanie u kogoś
Jds Ärger auf sich ziehen- wzbudzać w kimś gniew
Wątroba i żółć jako komponenty frazeologizmów wyrażających negatywne uczucia
ktoś ma coś na wątrobie, coś leży komuś na wątrobie
J-m schwer im Magen liegen- coś komuś leży na wątrobie (ugs.), coś sprawia komuś kłopot, martwi kogoś
Beispiel: Die unangenehme Nachricht liegt mir schwer im Magen.
ktoś opluwa coś/ kogoś żółcią, ktoś wylewa na kogoś, na coś całą swoją żółć, ktoś utoczył trochę/ wiele żółci
żółć się w kimś burzy/ gotuje, żółć w kimś kipi, coś przepełnia komuś serce żółcią, kogoś zalewa żółć (J-m läuft die Galle über)
Beispiel: Wenn ich höre, wie hässlich er über seinen Bekannten spricht und wie freundlich er tut, wenn er ihm begegnet, läuft mir die Galle über.
Nerwy jako komponenty frazeologizmów wyrażające negatywne uczucia
mieć mocne/ żelazne/ stalowe nerwy, mieć nerwy ze stali, mieć nerwy jak postronki [ Nerven haben wie Drahtseile (ugs.) ]
Człowiek bez nerwów # kłębek nerwów [Nervenbündel (ugs.)]
Trzymać nerwy na wodzy (die Nerven behalten/ die Nerven im Zaum halten) # nerwy odmówiły komuś posłuszeństwa, nerwy poniosły kogoś ( j-m gehen die Nerven durch)
ktoś, coś działa komuś na nerwy, ktoś/ coś gra komuś na nerwach [ j- m auf die Nerven fallen/ gehen (ugs.)]
Zmiany fizyczne we frazeologizmach
1. Niecodzienne funkcjonowanie-
oczy wychodzą komuś z orbit [j-m fallen die Augen aus dem Kopf (ugs.)],
ktoś ma serce w gardle [ j-m bleibt der Bissen im Hals (ugs.)],
komuś zjeżyły się włosy na głowie [ j-m stehen die Haare zu Berge],
Beispiel: Erzählen Się doch nicht so schauerliche Geschichten. Da stehen einem ja die Haare zu Berge.
komuś serce/ dusza ucieka w pięty [ j-m fällt das Herz in die Hosen (ugs.)]
Zmiany fizyczne we frazeologizmach
1a. niezwykłe funkcjonowanie w odniesieniu do koloru
twarz kogoś okrasił rumieniec, komuś twarz pobladła,
czyjaś cała twarz promienieje (jemand strahlt übers ganze Gesicht)
poczerwienieć ze złości (vor Zorn erröten)
Zmiany fizyczne we frazeologizmach
1b. niecodzienne funkcjonowanie w kontekście rozmiaru
ktoś otworzył szeroko usta [Mund und Augen aufreiβen/ aufsperren (ugs.)]
ktoś zrobił wielkie oczy [groβe Augen machen (ugs.); groβe Kinderaugen bekommen (ugs.); Pupillen machen (ugs.); mit den Ohren schlackern (ugs.); Kulleraugen machen]
Zmiany fizyczne we frazeologizmach
1c. w kontekście temperatury
twarz komuś gorzeje/ pała ( j-m glüht das Gesicht)
pałać nienawiścią ( glühenden Haβ hegen)
pałać do kogoś miłością (Liebe zu j- m entfammen)
Zmiany fizyczne we frazeologizmach
2. Zaburzenie funkcjonowania części ciała
kogoś krew zalewa [vor Wut kochen; das Blut schlieβt j-m vor Wut ins Gesicht; der Schlag trifft j-n (ugs.); j-m kocht das Blut in den Adern (ugs.)]
komuś kręci się w głowie (j-m ist/ wird schwindlich; j-m dreht sich alles im Kopf (ugs.)]
Zmiany fizyczne we frazeologizmach
3. Przerwa w funkcjonowaniu danej części organizmu
pod kimś ugięły się nogi ( j-m wurden die Knie weich)
stracić głowę (den Kopf verlieren; durchdrehen)
Ćwiczenie:
Proszę dopasować niemieckie frazeologizmy do ich polskich odpowiedników. Ordnen Sie bitte die deutschen Phraseologismen ihren polnischen Entsprechungen zu.
1..... j- m stehen die Haare zu Berge
2...... j- m ist eine Laus über die Leber gelaufen/ gekrochen (ugs.)
3...... j– n auf die Palme bringen (ugs.)
4…… Schwein haben (ugs.)
5…… j –m Dorn im Auge sein
6……. kalte Füβe bekommen/ kriegen (ugs.)
7........ Sich die Haare (aus)raufen
8........ J- m sein Herz ausschütten
9.........Sich aufs hohe Roβ setzen
10........Wie von der Tarantel gestochen (ugs.)
A. mieć fart, szczęście B. być dla kogoś solą w oku
C. otworzyć przed kimś serce D. dostać pietra
E. jak oparzony F. patrzeć na kogoś z góry
G. włos jeży się na głowie H. rwać włosy z głowy
I. wstać lewą nogą
J. Doprowadzać kogoś do białej gorączki
Wykaz literatury:
Griesbach H., Schulz D., (2009), 1000 idiomów. Język niemiecki, Warszawa.
Kaczmarek H. (2014), Różnorodność językowa w perspektywie glottodydaktycznej, Gorzów Wielkopolski.
Pajdzińska A. (1999), Językowy obraz świata, Lublin.
Słownik internetowy Pons (2015) http://pl.pons.com, Stuttgart.
